Sap (Aphthae Epizootica, Foot and Mouth Disease: FMD), sigir, koyun, keci, domuz ve vahsi ruminantlarin cok bulasici bir enfeksiyonudur. Hastalik ilk olarak 1546 yilinda italyan Hieranymus Fracastorius tarafindan tanimlanmistir. Kuzey ve Orta Amerika (Panama�nin kuzeyi), Avusturalya, Yeni Zelanda ve Kanada haricinde dunyanin pek cok ulkesinde tespit edildigi bildirilmistir.
ETKENIN OZELLIKLERI ve KLINIK BELIRTILER
Sap hastaligi etkeni, Picornaviridae familyasindan Aphthovirus genusuna dahil olan virusun, immunolojik olarak ayirdedilen yedi serotipi (O, A, C, SAT 1, SAT 2, SAT 3, Asya 1) vardir.
Sap virusu
Virus gunes isigina ve dezenfektanlara karsi cok duyarli olmasina karsin, + 5�C�nin altindaki sicaklik derecelerinde, soguk muhafaza ve dondurma sicakliklarinda canliligini yillarca korur. Sigir derisi ve killarinda 4-6 hafta, salya ve gubrede 1-4 hafta, suda 3-4 ay, toprak yuzeyinde 3-28 gun, kontamine ayakkabilarda 11-14 hafta canliligini korur. Canli kalabildigi pH araligi, pH 6.5 � 9.5 tir. Daha dusuk pH degerlerinde (
HASTALIGIN YAYILISI
Hayvanlar arasinda cok bulasici olan hastalik, enfekte veya kontamine hayvanlar, urunler, objeler ve insanlar araciligi ile yayilir. Virus ile kontamine materyaller, meralar, yemler, sular, ruzgar, enfekte cift tirnakli yabani hayvanlar, sinekler ve hayvan bakicilarinin hastaligin bir bolgeden baska bir bolgeye yayilmasinda onemli rol oynarlar. Panayir, pazar, gocler ve kurbanlik hayvan hareketleri, hastalikli bolgeden hayvan urunlerinin cikartilmasi, nakil araclari sap virusunun bolgeden bolgeye, hatta bir ulkeden diger ulkeye yayilmasina sebep olurlar. Sap hastaliginin en onemli epidemiyolojik ozelliklerinden biri de virusun hava yoluyla kilometrelerce uzaklara tasinarak yayilmasidir. Hava yolu ile yayilmada onemli faktorler ruzgarin yonu ve hizi, hava sicakligi ve havadaki nem oranidir. Sap virusunun uygun hava sartlarinda, % 60�in uzerinde nem orani ve 21-27�C hava sicakliginda, 100 km uzaga kadar tasinabilecegi bildirilmistir. Bu nedenle hastaligin kontrolunde, karantina onlemleri, transportun onlenmesi ile dezenfeksiyonun onemli yeri vardir.
HAYVANLARDA KLINIK BULGULAR ve EKONOMIK ONEMI
Sap hastaligina yakalanan hayvanlarin agzinda, meme ve tirnaklarinda, ici lenf benzeri siviyla dolu yuvarlak vezikuller olusur. Devamli ipliksi bir salya akisi gorulur. Hayvanda yurume guclugu, 42�C�ye kadar ulasan ates ve agizdaki lezyonlar nedeniyle, yemeden icmeden kesilme gozlenir. Hizli kilo kaybinin yanisira, meme dokusunun fonksiyonunu yitirmeye baslamasi nedeniyle sut verimi de hizla duser. Dunyada pek cok ulkede, zaman zaman buyuk salginlar halinde gorulen ve morbiditesi % 90-100�e ulasan sap hastaligi, mortalitesi % 5 olmasina ragmen, sut ve et miktarindaki dusus nedeniyle buyuk ekonomik kayiplara neden olmaktadir. Bu durum, hasta hayvanlarin kesimi ya da imha edilmesi ile sonuclanmaktadir.
INSANLARA BULASMASI ve KLINIK BULGULAR
Sap hastaligi zoonoz (hayvanlardan insanlara bulasan) hastaliklar arasinda yer almakla birlikte, insanlar hastaliga karsi fazla duyarli degildir. Duyarlilik az oldugu icin hastalik da oldukca seyrek gorulur. Insanlar, hasta hayvanlarin deri veya agiz mukozasi ile temas ve yeterli isi islemi uygulanmamis (iyi pastorize edilmemis) enfekte sutleri icerek, cig sutten uretilen ve olgunlastirilmayan peynirleri, yine yeterli isi islemi uygulanmamis, pH�si dusmemis etleri tuketerek enfekte olabilirler.
Hastalik insandan insana gecmemektedir. Inkubasyon suresi 2-6 gun kadar olup, ates, yorgunluk, keyifsizlik, kollarda ve bacaklarda agrilar dikkati ceker. Agiz mukozasi kizariktir. Agizda, girtlakta ve dudaklarda vezikul benzeri agrili kesecikler olusur. Ilerlemis olgularda bu olusumlara, daha cok hayvan sahiplerinde, direkt temaslarda ellerde ve ayaklarda, genellikle de parmak uclarinda rastlanir. Insanlarda prognoz iyidir. Iyilesme 5-10 gun icerisinde gorulur.
Sap hastaligi, bir halk sagligi problemi olarak gorulmemektedir.
HAYVANSAL KOKENLI GIDALAR ve SAP
Sap virusunun canliligini korumasinda, en onemli etkenler arasinda pH ve sicaklik yer almaktadir. Bu nedenle hayvansal gidalarin pH�lari ve uygulanan isi islemi onemlidir. Kesimden sonra baslayan glikoliz ve diger biyokimyasal olaylar ette pH degisimini farkli limitlerde olusturmaktadir. Kas glikojeni, anaerobik ����bolizma ile laktik asite donusur. Olusan laktik asit, dolasim sisteminin islevini yitirmesi nedeniyle, kan ile karacigere tasinip glikoz ve/veya glikojene donusturulemedigi icin kaslarda birikir. Anaerobik enerji ����bolizmasi kas glikojeni tukeninceye kadar devam eder. Etlerde 24 saat icerisinde on sogutma sirasinda virusun bulundugu, fakat 48 saat sonra viruse rastlanmadigi bildirilmistir. Bunda post-mortem pH dususunun rolu buyuktur. Ancak, post-mortem sirasindaki laktik asit miktari, hayvanin sahip oldugu fizyolojik dengeye ve buna bagli olarak, kaslardaki glikojen miktarina baglidir. Yeterli kas glikojenine sahip olan hayvanlarda kesim sonrasinda pH dususu istenildigi gibi olur. Canli hayvanda etin pH�si @ 7.3 iken, kesim ile kanin akitilmasi sonucu pH @ 7.0�ye duser. Normal sartlarda kesim sonrasinda 7-8 saat icerisinde pH 5.3-5-5.6�ya kadar duser. Kas glikojen duzeyi fizyolojik olabilecegi gibi strese bagli olarak da azalabilir. Kesimden once dinlendirilmemis hayvanlarda stres ya da gerilim nedeniyle kas faaliyetleri arttigindan, artan enerji acigi kas glikojeni ile saglanir ve kesim sonrasinda pH dususu istenildigi gibi olmaz. Sonucta DCB (Dark Cutting Beef) ve DFD (Dark Firm Dry) olarak adlandirilan yuksek pH�li dusuk kaliteli etler sekillenir. Bu tip etler pH�larinin 6.3-7.0 arasinda olmasi nedeniyle risk olusturabilmektedir. Genelde teknolojisinin de uygun olmasi nedeniyle yuksek pH�li etler salam ve sosis uretiminde degerlendirilirler. Bu urunlere, uretim teknolojilerinin geregi olarak haslama isleminin uygulanmasi etkenin inaktivasyonunu saglar. Etken, fermente sucuklarda ise 14 gun icerisinde canliligini kaybeder. Hayvan Saglik Zabitasi Kanununun 484/4 nolu maddesi geregi, Sap hastaligi baska bir hastalik ile komplike olmus ise, veya kaseksi (hayvanin besi durumunun kotu olmasi) ve kas bozukluklari varsa tamamen, aksi taktirde sadece hastalikli kisimlar ve tirnaklar imha edilir. Dil ve basin saglik kontrolu altinda kaynatildiktan sonra gida olarak tuketilmesine izin verilir. Bu nedenle Sap hastaligina yakalanmis ve/veya semptomlari yeni gostermeye baslayan besili hayvanlar, Veteriner Hekim denetiminde kesime sevk edilerek, ic organlar, bas, dil, tirnak ve deri imha edilerek, etleri 48 saat olgunlastirilmaya birakilir. Bu sure sonunda etin pH degeri olculerek, pH�nin dusup dusmedigi saptanir. Bu asamada, DCB ve DFD etler ayirilarak, Veteriner Hekim kontrolu ve izniyle tuketime sunulur. Kesimi takiben, etler olgunlasmadan hemen dondurulursa sap virusu aylarca canli kalabilir ve et cozuldugunde etken enfeksiyon yetenegini korur. Yine hasta veya yorgun halde iken kesilen hayvanlarin kaslarinda laktik asit olusumu veya pH degerinin dusmesi, oldukca yavas sekillendigi icin, sap virusunun ette pH degerine bagli olarak inaktivasyon suresi uzamaktadir. Sap hastaliginda gorulen yuksek ates, virusun memeye ve meme basina yerlesmesi nedeniyle sut verimi cok azalir. Sut, sut proteini olan kazein sentezinin durmasi, serum proteinlerinin, ozellikle immunglobulinlerin miktarlarinin artmasi nedeniyle sarimtirak renkte ve suludur. Sap hastaligi gorulen ineklerden sagilan ve/veya ayni bolgeden gelen sutlerin cig olarak tuketilmemesi tavsiye edilmektedir. Sutte bulunan virusun klasik pastorizasyon yontemi (72�C�de 20 saniye) ile yok edildigi bildirilmistir (WHO, 1966 Hygi�ne du lait. Organisation Mondial de la Sant�. Ceneve,Suisse.). Kaldi ki Turkiye�de 85�C�de 1 dakikalik pastorizasyon islemi uygulanmaktadir. Bu nedenle sap virusunun pastorize veya UHT (Ultra High Temperature, steril) sutlerde, pastorize sutten yapilmis beyaz peynirde, yogurtta, telemesi haslanan (min 75�C) peynirler arasinda yer alan kasar peynirinde bulunmasi olasi degildir. Ancak cig sutten uretilen ve olgunlastirilmadan satilan koy peynirlerinde, pH�nin yeterli olcude dusmemis olmasi nedeniyle, etken canliligini koruyarak risk olusturabilir. Bu nedenle, sadece sap hastaligi etkeni yonunden degil, cig sutten uretilmesi nedeniyle pek cok zoonoz (hayvanlardan insanlara bulasan) hastalik etkeni ve patojen mikroorganizmayi icerebilen taze beyaz peynirlerin 3 aylik olgunlasma periyodunu tamamlamadan tuketilmemesi ve pazarlarda satisinin yasaklanmasi gerekmektedir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder