Her gun medyada karsilastigimiz alisilageldik olaylardan birisi daha. ; Bir hirsiz, Istanbul�;un luks semtlerinden birinde soymak icin bos bir ev ararken, kendince uygun oldugunu dusundugu, penceresi aralikli bir eve sinsice girer. Bir vakit sonra yasli ev sakini tarafindan hirsiz, evinde gorulur. Bunu fark eden hirsiz, bir anda buyuk bir korkuya kapilarak onu etkisiz kilmak amaciyla uzerine atlar. Hemen onu sandalyeye baglar. Yuzu maskeli olmayan hirsiz taninacagi endisesiyle bir anda mutfaktan kaptigi bicakla yasli ev sahibini dusunmeden oldurur. Hirsiz, kontrolunu tamamen kaybetmis, bir ofke ve korku nobetine kapilarak bu cinayeti islemisti. Daha sonra mahkemede verdigi ifadesi dusundurucuydu. �;�;Bunu nasil yaptim hala anlayamiyorum. Bir anda tum kontrolumu kaybettim, beynim beni yonlendiriyordu sanki �;�;.
Anlik kontrol kayiplari ile yasadigimiz olaylar hayatimizin farkli donemlerinde farkli derecelerde karsimiza cikmakta. Norolojide bu tarz duygusal patlamalar sinirlerin korsan fonksiyonu olarak degerlendirilir. Bir anda olusan bir durumdur ve dusunen beynin yani korteksin, olayi irdelemek bir yana, ne olup bittigini anlamadan bir dizi tepkileri koymasidir. Bu tepkiler insanda gizli kalmis, icgudusel davranislardir. Bu korsanlik anlarinin en onemli ozelligi kisinin o olayi atlattiktan sonra kendisinin neye ugradigini bilememesidir. Yukaridaki ornek haberde buyuk ihtimalle boyle bir isleyisin neticesinde gelisen bir olay.
Duyu organlari araciligi ile beynimize akan bilgilerin %80 lik ; payi gorme organimiz araciligi ile gerceklesmektedir. Gorsel sinyaller retinadan sinirler araciligi ile beynimizin talamus bolumune iletilir. Talamusa ulasan ham bilgi beynin anliyabilecegi dile cevrilir ve hemen gorsel kortekse iletilir. Bu bolumde uygun bir tepki belirlenir. Tepki duygusal ise duygu repertuvarinin kaynagi olan amigdalaya bas vurulur. Retinadan iletilen bilginin potansiyeli ( sok edici durumlar) yuklu ise bu defa talamusa ulasan bilgilerden bir kismi direk amigdalaya sizar ve hemen duygusal tepkinin baslamasina neden olur. Bu noktada gorsel korteksin ne olup bittigini anlamasina firsat yoktur. Bundan sonra korteksin yapabilecegi tek sey amigdalanin emrettigi tepkileri olusturmaktir.
Amigdala insanlarda limbik halkanin altinda, beyin sapinin uzerinde bulunan ve birbirleri ile baglantili yapilardan olusan badem seklinde bir kutledir. Sag ve sol olmak uzere iki lobtan olusmustur. Evrimsel yakin akrabamiz olan maymunlara oranla daha buyuk bir amigdalaya sahibiz.
Amigdalanin beynimizdeki ana fonksiyonunu kesfeden ve bu gune kadar uzerinde bir cok deney yapmis Norolog Joseph LeDoux bize bu konuda isik tutmaktadir. Yaptigi deneylerden biri amigdalanin beyin uzerindeki etkisini keserek beynin diger kisimlarindan ayirmasidir. Amigdalasi alinmak zorunda kalan genc bir insanin yasami keskin bir degisime girmis, olaylarin duygusal anlamini degerlendirmekte bir yetersizlik, bir anlamda duygusal bir korluk olusmustu. Insanlarla ic ice yasamayi seven, cok iyi konusabilen bir yapiya sahip iken, yakin arkadaslarina karsi kayitsiz hatta anne ve babasini taniyamaz bir halde, herkesten uzak yapayalniz yasamayi tercih etmisti. Bu kayitsizligina karsi yakinlarinin cektigi acilara bile duyarsiz kalmistir. Hissetmeyi hatta hissettiklerini hissetmeyi unutmus gibiydi. Tum tutkularin, korkularin,uzuntulerin yerini buyuk ; bir sessizlik ve duygusuzluk almisti. Aglamayi bile unutmustu.
Insanlara ozgu bir duygusal isaret olan gozyasi, amigdala ve yakinindaki cingulate gynus denilen yapi tarafindan baslatilir. Teselli, kucaklama ve oksama beynin bu merkezini etkileyerek hickiriklari durdurur. Amigdala yoksa dindirilecek uzuntu gozyaslari da yoktur.
Bizlerdeki fevri davranislarin arkasinda amigdala oldugunu soylememiz yanlis olmaz. Bir tehlikeye maruz kaldigimiz zaman amigdalanin duygusal repertuvari beyin tarafindan ilkel sorularla tetiklenir. Bu benim nefret ettigim bir sey mi?. Bu bana zarar verir mi? Bu benim korktugum bir sey mi? gibi. Eger bu sorularin cevabi bir sekilde �;�;evet�;�; ise , amigdala sinirsel bir alarm seklinde aninda tepkiler verir ve beynin geriye kalan kisimlarina, kriz var mesajini iletir. Amigdalanin beyinle zengin bir iletisim agi mevcuttur. Acil bir durumda beynin akilci zihin dahil buyuk bir bolumunu kontrol eder ve yonlendirir. Limbik sistemdeki yapilar ogrenme ve hatirlama sureclerinin, amigdala ise duygusal ; durumlarin uzmanidir.
Beynin hatirlama ile ilgili ana merkezlerinden hipokampus ile amigdala arasinda bir iliski vardir. Hipokampus kuru gercekleri hatirlarken, amigdala ise bir takim baglantilar kurarak hatirlama yoluna gider. Mesela bir insan ile karsilastiginizda, o insani daha once taniyip tanimadiginizi Hipokampus yoluyla hatirlarsiniz, o insandan hoslandiginizi yada hoslanmadiginizi ekleyen amigdaladir. Duygusal repertuvardan bir cesniyi bilgiye katar. Ayrica korkularinizin kaynagi da amigdaladir. Gecmiste yasadiginiz korku dolu bir ani tekrar yasadiginizda ayni korku ve endiseyi hissetmeniz amigdalanin fonksiyonudur. Ornegin ucakta seyahat ederken hava bosluguna girdiginizde yasadiginiz sarsintida bir korkuya kapilirsaniz, daha sonra ; yaptiginiz tum ucak seyahatlerinde, en ufak sarsinti, sizin endiseye kapilmaniza ; sebep olacaktir.
Yasamimizdaki olaylarin bir kismi, o anda yasadiginiz heyecan, korku, sevinc ; gibi duygularla harmanlanarak beynimizde kayitlanir. Bu olaylari unutmamiz neredeyse imkansizdir. Bir deprem aninda ne yaptigimizi hatirlamaya daha yatkinizdir. Bunun yani sira beynimizde siradan olaylarin depolanmasi da muhtemeldir. Beyinde iki tur bellek mekanizmasi vardir. Birincisi duygusal anilarla yuklu olanlar icin, digeri de siradan olan olaylar icin.
Amigdalanin devreye girdigi durumlarda cesitli dezavantajlar yasamak soz konusu. Amigdala; yasanan ani daha onceden yasanmis olaylarla karsilastirma prensibine gore islevini yurutur. Bu olay bunun aynisidir yada degildir gibi. Son derece dikkatsiz bir degerlendirme sistemine sahiptir. Onemli ; detaylari gozden kacirdigi icin yersiz fevri tepkilerin cikmasina imkan verir.
Talamustan amigdalaya bilginin nakledilmesinde iki yol vardir. Dolayli ve dolaysiz yol. Dolayli yol dusunen beyin yani korteksin tasarrufunda olan yoldur. Neticede akilci cozumler uretilir. Dolaysiz yol ise direk amigdalaya bilginin nakledildigi (sizdigi) yoldur. Bu yol aslinda elektriksel bir devrenin kisa devre yapmasi misali illegal bir durumdur. Bu yol saniyenin birkac binde biri olarak hesaplanan beyin zamaninda gerceklenir. Dolayli yol bunun tam iki kati kadardir. Ote yandan evrimsel acidan degerlendirildiginde bir kac milisaniyenin hayatta kalabilmek acisindan onemi cok buyuktu. Evrimsel surecte kritik bir kac milisaniyenin kazanilmasi hizli bir cevap alternatifini beraberinde getiriyordu.
Dolayli yoldan amigdalaya gecen sinirsel impalslarin dogurdugu ilkel-durtusel ; tepkilerin onune gecebilmek mumkun mu?
Iste bu devrede prefrontal korteks tampon gorevi yapmaktadir. Beynin neokorteksine ait olan bu bolge amigdala ve limbik bolgedeki ilkel durtuleri yumusatarak duygularin daha analitik yada makul tepkilere donusmesine imkan verir. Bir anlamda hisleri bastirir, endiselerimizi dindirir. Amigdalanin yonlendirdigi bilginin tafsiye edilmesi neokorteks ile gerceklesir. Hayatimizdaki onemli kararlarin verilebilmesi icin bu bolume mutlaka ihtiyacimiz var.
Prefrontal korteks ; isleyen bellekten sorumludur. Bellegin saglikli ve suurlu bir sekilde isleyisini denetler. Prefrontal bellek ile limbik sistem (alt beyin) arasinda devreler mevcuttur ve bu devrelerin varligi ile prefrontal korteks denetimi saglar. Korku, ofke, endise gibi guclu duygular denetimi olumsuz yonde etkiler ve saglikli dusunmeye engel olur.
Her haluk�rda duygularin kontrolsuz cikislari gerek beyin ����bolizmamizi gerekse yasamimizi olumsuz yonde etkilemekte .Bu nedenle duygularin bizlerdeki baskisini akil yolu ile frenlemeye calismak yapilabilecek en makul yol gibi gorunuyor.
Anlik kontrol kayiplari ile yasadigimiz olaylar hayatimizin farkli donemlerinde farkli derecelerde karsimiza cikmakta. Norolojide bu tarz duygusal patlamalar sinirlerin korsan fonksiyonu olarak degerlendirilir. Bir anda olusan bir durumdur ve dusunen beynin yani korteksin, olayi irdelemek bir yana, ne olup bittigini anlamadan bir dizi tepkileri koymasidir. Bu tepkiler insanda gizli kalmis, icgudusel davranislardir. Bu korsanlik anlarinin en onemli ozelligi kisinin o olayi atlattiktan sonra kendisinin neye ugradigini bilememesidir. Yukaridaki ornek haberde buyuk ihtimalle boyle bir isleyisin neticesinde gelisen bir olay.
Duyu organlari araciligi ile beynimize akan bilgilerin %80 lik ; payi gorme organimiz araciligi ile gerceklesmektedir. Gorsel sinyaller retinadan sinirler araciligi ile beynimizin talamus bolumune iletilir. Talamusa ulasan ham bilgi beynin anliyabilecegi dile cevrilir ve hemen gorsel kortekse iletilir. Bu bolumde uygun bir tepki belirlenir. Tepki duygusal ise duygu repertuvarinin kaynagi olan amigdalaya bas vurulur. Retinadan iletilen bilginin potansiyeli ( sok edici durumlar) yuklu ise bu defa talamusa ulasan bilgilerden bir kismi direk amigdalaya sizar ve hemen duygusal tepkinin baslamasina neden olur. Bu noktada gorsel korteksin ne olup bittigini anlamasina firsat yoktur. Bundan sonra korteksin yapabilecegi tek sey amigdalanin emrettigi tepkileri olusturmaktir.
Amigdala insanlarda limbik halkanin altinda, beyin sapinin uzerinde bulunan ve birbirleri ile baglantili yapilardan olusan badem seklinde bir kutledir. Sag ve sol olmak uzere iki lobtan olusmustur. Evrimsel yakin akrabamiz olan maymunlara oranla daha buyuk bir amigdalaya sahibiz.
Amigdalanin beynimizdeki ana fonksiyonunu kesfeden ve bu gune kadar uzerinde bir cok deney yapmis Norolog Joseph LeDoux bize bu konuda isik tutmaktadir. Yaptigi deneylerden biri amigdalanin beyin uzerindeki etkisini keserek beynin diger kisimlarindan ayirmasidir. Amigdalasi alinmak zorunda kalan genc bir insanin yasami keskin bir degisime girmis, olaylarin duygusal anlamini degerlendirmekte bir yetersizlik, bir anlamda duygusal bir korluk olusmustu. Insanlarla ic ice yasamayi seven, cok iyi konusabilen bir yapiya sahip iken, yakin arkadaslarina karsi kayitsiz hatta anne ve babasini taniyamaz bir halde, herkesten uzak yapayalniz yasamayi tercih etmisti. Bu kayitsizligina karsi yakinlarinin cektigi acilara bile duyarsiz kalmistir. Hissetmeyi hatta hissettiklerini hissetmeyi unutmus gibiydi. Tum tutkularin, korkularin,uzuntulerin yerini buyuk ; bir sessizlik ve duygusuzluk almisti. Aglamayi bile unutmustu.
Insanlara ozgu bir duygusal isaret olan gozyasi, amigdala ve yakinindaki cingulate gynus denilen yapi tarafindan baslatilir. Teselli, kucaklama ve oksama beynin bu merkezini etkileyerek hickiriklari durdurur. Amigdala yoksa dindirilecek uzuntu gozyaslari da yoktur.
Bizlerdeki fevri davranislarin arkasinda amigdala oldugunu soylememiz yanlis olmaz. Bir tehlikeye maruz kaldigimiz zaman amigdalanin duygusal repertuvari beyin tarafindan ilkel sorularla tetiklenir. Bu benim nefret ettigim bir sey mi?. Bu bana zarar verir mi? Bu benim korktugum bir sey mi? gibi. Eger bu sorularin cevabi bir sekilde �;�;evet�;�; ise , amigdala sinirsel bir alarm seklinde aninda tepkiler verir ve beynin geriye kalan kisimlarina, kriz var mesajini iletir. Amigdalanin beyinle zengin bir iletisim agi mevcuttur. Acil bir durumda beynin akilci zihin dahil buyuk bir bolumunu kontrol eder ve yonlendirir. Limbik sistemdeki yapilar ogrenme ve hatirlama sureclerinin, amigdala ise duygusal ; durumlarin uzmanidir.
Beynin hatirlama ile ilgili ana merkezlerinden hipokampus ile amigdala arasinda bir iliski vardir. Hipokampus kuru gercekleri hatirlarken, amigdala ise bir takim baglantilar kurarak hatirlama yoluna gider. Mesela bir insan ile karsilastiginizda, o insani daha once taniyip tanimadiginizi Hipokampus yoluyla hatirlarsiniz, o insandan hoslandiginizi yada hoslanmadiginizi ekleyen amigdaladir. Duygusal repertuvardan bir cesniyi bilgiye katar. Ayrica korkularinizin kaynagi da amigdaladir. Gecmiste yasadiginiz korku dolu bir ani tekrar yasadiginizda ayni korku ve endiseyi hissetmeniz amigdalanin fonksiyonudur. Ornegin ucakta seyahat ederken hava bosluguna girdiginizde yasadiginiz sarsintida bir korkuya kapilirsaniz, daha sonra ; yaptiginiz tum ucak seyahatlerinde, en ufak sarsinti, sizin endiseye kapilmaniza ; sebep olacaktir.
Yasamimizdaki olaylarin bir kismi, o anda yasadiginiz heyecan, korku, sevinc ; gibi duygularla harmanlanarak beynimizde kayitlanir. Bu olaylari unutmamiz neredeyse imkansizdir. Bir deprem aninda ne yaptigimizi hatirlamaya daha yatkinizdir. Bunun yani sira beynimizde siradan olaylarin depolanmasi da muhtemeldir. Beyinde iki tur bellek mekanizmasi vardir. Birincisi duygusal anilarla yuklu olanlar icin, digeri de siradan olan olaylar icin.
Amigdalanin devreye girdigi durumlarda cesitli dezavantajlar yasamak soz konusu. Amigdala; yasanan ani daha onceden yasanmis olaylarla karsilastirma prensibine gore islevini yurutur. Bu olay bunun aynisidir yada degildir gibi. Son derece dikkatsiz bir degerlendirme sistemine sahiptir. Onemli ; detaylari gozden kacirdigi icin yersiz fevri tepkilerin cikmasina imkan verir.
Talamustan amigdalaya bilginin nakledilmesinde iki yol vardir. Dolayli ve dolaysiz yol. Dolayli yol dusunen beyin yani korteksin tasarrufunda olan yoldur. Neticede akilci cozumler uretilir. Dolaysiz yol ise direk amigdalaya bilginin nakledildigi (sizdigi) yoldur. Bu yol aslinda elektriksel bir devrenin kisa devre yapmasi misali illegal bir durumdur. Bu yol saniyenin birkac binde biri olarak hesaplanan beyin zamaninda gerceklenir. Dolayli yol bunun tam iki kati kadardir. Ote yandan evrimsel acidan degerlendirildiginde bir kac milisaniyenin hayatta kalabilmek acisindan onemi cok buyuktu. Evrimsel surecte kritik bir kac milisaniyenin kazanilmasi hizli bir cevap alternatifini beraberinde getiriyordu.
Dolayli yoldan amigdalaya gecen sinirsel impalslarin dogurdugu ilkel-durtusel ; tepkilerin onune gecebilmek mumkun mu?
Iste bu devrede prefrontal korteks tampon gorevi yapmaktadir. Beynin neokorteksine ait olan bu bolge amigdala ve limbik bolgedeki ilkel durtuleri yumusatarak duygularin daha analitik yada makul tepkilere donusmesine imkan verir. Bir anlamda hisleri bastirir, endiselerimizi dindirir. Amigdalanin yonlendirdigi bilginin tafsiye edilmesi neokorteks ile gerceklesir. Hayatimizdaki onemli kararlarin verilebilmesi icin bu bolume mutlaka ihtiyacimiz var.
Prefrontal korteks ; isleyen bellekten sorumludur. Bellegin saglikli ve suurlu bir sekilde isleyisini denetler. Prefrontal bellek ile limbik sistem (alt beyin) arasinda devreler mevcuttur ve bu devrelerin varligi ile prefrontal korteks denetimi saglar. Korku, ofke, endise gibi guclu duygular denetimi olumsuz yonde etkiler ve saglikli dusunmeye engel olur.
Her haluk�rda duygularin kontrolsuz cikislari gerek beyin ����bolizmamizi gerekse yasamimizi olumsuz yonde etkilemekte .Bu nedenle duygularin bizlerdeki baskisini akil yolu ile frenlemeye calismak yapilabilecek en makul yol gibi gorunuyor.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder