Bilgisayar €krani ve Saglik

Bilgisayar €krani ve Saglik
Bilgisayar video gosterim terminallerinden (VDT, Monitor) kaynaklanan iyonlayici isinlar, statik elektrik yukleri, morotesi, kizilotesi isinlar, akustik gurultu ve ultrasesler, cok dusuk frekansli (VLF. ELF) elektromagnetik alanlar, mikro dalgalar vb. fiziksel faktorlerin ekran basinda calisanlarin sagligini olumsuz yonde etkiledigi, bilgisayar kullananlarda, kanser, sara (epilepsi), deri hastaliklari, gozlerde katarakt (perde), dusukle sonuclanan gebelik ya da sakat cocuk dogumlari gibi olaylarin goruldugu, bir bolum bulvar gazeteleri ile bazi mesleksel ya da populer bilim-teknik dergileri tarafindan zaman zaman gundeme getirilmektedir. Bunun sonucu olarak monitor ekrani basinda gorev yapanlar, surekli bulunanlar da hakli olarak tedirginlik duymaktadirlar. Bu yazimizda, bilgisayar ekrani basindakilerin ne tur saglik riskleri ile karsi karsiya olabilecegi, medyada konu edilen, kulaktan kulaga yayilan tehlikeli etkilenmelerle ilgili soylemlerin gerceklik durumlari irdelenecek ve bilgisayar ekrani basindaki calismalarda ergonomik acidan daha saglikli, daha az yorucu calisma kosullarinin yaratilmasi yontemlerine deginilecektir.


RISK FAKTORLERI

Monitor ekrani ile, hard disk, merkezi islemci ve diger kartlarin bulundugu donatim sistemlerindeki (hardware) elektrik-elektronik devreler ve devre elemanlarindan kaynaklandigi iddia edilen fiziksel hijyen faktorleri genellikle;

- Ekrandan (resim tupu) yayilan X (Rontgen) isinlari,

- Morotesi (ultraviolet), Kizilalti (infrared) isinlar,

- VLF, ULF, ve ELF (cok dusuk ve pek cok dusuk frekansli) elektrik ve magnetik alanlar,

- Statik elektrik yukleri,

- Akustik gurultu (ultrason, infrason),

- Elektronik devre elemanlarindan havaya yayilan(!) kimyasallar (polichlorinated biphenils),

- Ekran pirildamasi

- Gozu etkileyen isik yansimalari v.b.

olarak tanimlanmaktadirlar.


IYONLAYICI RADYASYON ( X Rontgen Isinlari)

Bu fiziksel ve kimyasal(!) hijyen faktorlerine, ozellikle ekrandan yayilan X isinlarina yakindan maruz kalan bilgisayar operatorlerinde, bu isinlar ya da elektromagnetik alanlarin neden oldugu kanserler, dusukle sonuclanan gebelikler, olu ya da sakat dogan bebeklerin dunyaya gelmesi gibi olaylardan soz edilmektedir. Kuskusuz, kaza, dikkatsizlik, gerekli koruyucu onlemler alinmadan yapilan mesleksel radyografi turunden rontgen calismalari sirasinda ya da tedavi amaci ile uygulanan belirli guc duzeylerinin uzerinde iyonlayici isinlarin (rontgen, gamma, hizlandirilmis partikuller) etkisinde kalanlarda bu ve benzeri durumlar ortaya cikmaktadir. Oysa bilgisayar monitorlerindeki resim tuplerinin, evlerimizde yaygin bir bicimde kullandigimiz, karsisinda saatlerce oturdugumuz televizyon alicilarinin resim tuplerinden gerek yapi gerekse islev yonunden hic bir farki bulunmamaktadir. Fark sadece televizyonda vericilerden yayilan isaretlerin goruntulenmesi, monitor ekraninda ise bilgisayar donaniminda olusturulan sayisal (digital) kodlanmis bilgilerin gorsellestirilmesidir. Televizyon ya da bilgisayarda kodlanmis bilgilerle yuklu elektromagnetik impulsler, katod isinli tupun, ic yuzeyi fluoresan maddelerle kaplanmis ekranina gonderilen elektron demetlerini yonlendirmektedir. Ekrani belirli hiz ve frekanslarda tarayarak carpan elektronlarin olusturdugu fluoresans ve kisa fosforesans olaylari sonucunda isikli noktalar meydana gelmekte ve bunlar bir anlamda tumleserek goruntuleri yaratmaktadir. Resim tupunde, fluoresansla olusan gorunur isigin yanisira yuksek elektrik gerilimi altinda hizlandirilan elektronlarin, monitor ekraninin ic yuzeyini ince bir tabaka olarak kaplamis oldan fluoresan maddeye carparak durdurulmasi sonucunda X (Rontgen-Bremsstrahlung) Isinlari da olusmaktadir. Ancak, elektron hizlandirma isleminde kullanilan yuksek elektrik geriliminin, X isinlari elde edilmesinde kullanilmakta olan gerilimlere oranla 15-18 kV (1) gibi oldukca dusuk bir duzeyde olmasi nedeni ile monitorde, giriciligi son derece dusuk, yumusak ve minimum 0.7 A� (Angstrom birimi) dalga boyunda olan X isinlari ortaya cikmaktadir. Bu isinlar, monitor ekran caminin yeterince kalin olmasi ve camin ic yuzeyinin kapli oldugu maddeyi olusturan bilesenlerin yeterince yuksek atom numarasina sahip elementler icermemesi nedeni ile ekran caminda pratikce tumu ile absorplanirlar. Bu kosullarda, ekran basinda calismakta olanlarda, kisa ya da uzun vadede radyasyondan ileri gelebilecek saglik sorunlari (2) yaratabilecek iyonlayici isima bulunmamaktadir.


MOROTESI (Ultraviolet) ISINLAR

Ekranda goruntu olusturan isikli noktalar, gorunur isik spektrumunun yanisira morotesi dalga boylarini da icermektedir, ancak bu isinlar da buyuk olcude ekran caminda absorblanmaktadir. Maksimum aydinlik duzeyinde calistirilan bir ekranin onunde, normal aydinlatmada kullanilan fluoresan ampullerin yaydigi mor otesi isinlardan daha zayif, ancak ozel detektorlerle sezilebilecek duzeylerde morotesi isima bulunabilir. Dolayisi ile ne insan derisi ne de gozler (3) icin herhangi bir etkilenme soz konusu olamaz.


KIZILALTI (Infrared) ISINLAR

Sicakligi mutlak sifir derecesinin (-273�C) uzerinde olan her cisim, mutlak (Kelvin) derecesi biriminden sicakliginin 4. Kuvveti (T4) ile orantili olarak, kizilalti ndan gorunur ve morotesi isinlara kadar genis bir spektrumda isiklar yayar. Insan vucudu, kalorifer radyatoru, soba ve utu gibi isinan her sey kizilalti isik kaynagidir. Bilgisayar monitoru ve donanimlari da elektrik enerjisi ile calisan bolum ve birimlere sahip oldugundan bir olcude isi uretmekte, sistem isinmakta ve dusuk frekansli (uzun dalga boylu) zayif kizilalti isinlar yaymaktadir. Bu isinlarin da insanda herhangi bir saglik (4) sorunu olusturabilmesi olanaksizdir.


ELEKTROMAGNETIK RADYASYON

Elektromagnetik spektrumun, radyo, TV, radar vb. Uygulamalara ait frekanslarinin en uzun dalga boylarini iceren bolumunde yer alan ELF (Extremely Low Frequency) dalgalari, 30-300 Hertz alanini kapsamaktadir. Ornegin, Turkiyede kullanilmakta olan elektrik enerjisi, 50 Hz. Frekansi ile ELF bandinda bulunmaktadir. Bir iletkenden gecen elektrik akimi o iletkenin cevresinde elektrik ve magnetik alanlar olusturur, vektorel konumlari birbirileri ile 90� aci yapan bu alanlarin bileskesine elektromagnetik alan adi verilir. Gunluk yasamda kullandigimiz, birlikte yasadigimiz tum elektrikli araclarin, ve icinde bulundugumuz mekanlarin tavan, duvar ve etrafta bulunan, icinden akim gecen elektrik iletkenlerinin cevresinde 50 Hz lik (6000 Km. dalga boyunda) ELF alani olusmaktadir. Dogal olarak bilgisayar monitoru, donanimi ve periferal sistemlerindeki (printer, skanner vb.), guc devreleri (220V./5V.), yuksek gerilim trafosu ve diger birimleri, 50 Hz ve bunun yakin alt ve ust harmoniklerini iceren bir ELF eelektromagnetik alani olusturacaktir. ELF bandindaki elektromagnetik alanlarin, insan sagligina etkileri konusu ilk kez 1960 li yillarda Sovyetler Birliginde enerji nakil hatlari, trafo ve salt merkezlerinde calisan iscilerin sikayetleri ile gundeme gelmistir. O gunden zamanimiza kadar bir cok arastirmaci ve kurulusun yapmakta oldugu saha ve laboratuvar (in vitro, in vivo) calismalari, hayvan deneyleri ve epidemiyolojik arastirmalarda, ELF bandindaki elektromagnetik alanlarin, insan ve hayvanlar uzerindeki saglik bozucu etkileri kanitlanamamistir.


STATIK ELEKTRIK YUKLERI

Bilgisayar ekran cami dis yuzeyinde, tupe uygulanan yuksek gerilim nedeniyle statik elektrik yuku birikebilir, bu yuk, camin cinsine, temizligine ya da ortam havasinin nem oranina bagli olarak az veya cok degerlerde olabilir. Statik elektrik yuklerinin, insan derisi uzerinde toplanmasi sonucunda, operatorlerde -ozellikle hanimlarda- akne (sivilce), seboreik dermatit gibi deri hastaliklarinin olustugu savlari ileri surulmektedir. Bu savi da destekleyecek tibbi, dermatolojik, epidemiyolojik hic bir veri bulunmamaktadir. Her bilgisayar operatorunde olabilecek deri hastaliklari ya da genel deyimle dokuntuler, cogunlukla kisiye ozgu nedenlerden ornegin cok yagli bir deriye sahip olmaktan, kalitsal, hormonal ya da sindirim problemlerine kadar pek cok nedene baglanabildigi gibi cogu kez herhangi bir neden de bulunamaz.


MIKRODALGALAR

Mikrodalgalar, radar, fizyoterapi, uydu haberlesmesi, isitma gibi evsel ve endustriyel alanlarda kullanilan "Giga Hertz" (GHz, 109 Hz ) duzeylerinde frekans ve santimetre olculerinde dalga boyuna sahip elektromagnetik radyasyonlardir. Bu dalgalar belirli enerji duzeylerinin uzerine ciktiklarinda icinden gectikleri canli dokular gibi su orani yuksek ortamlarda hizli bir isinmaya, dolayisiyla ciddi tahribata neden olabilirler. Mikrodalgalarin bu ozelliginden endustride ve evlerdeki mikrodalga firinlarinda yararlanilmaktadir. Insan gozu ve ozellikle goz mercegi sudan cok zegin bir doku yapisinda oldugundan, yeterince guclu ve yonlendirilmis mikrodalgalarla ( yaklasik 2-5 GHz) kronik etkilenme sonucu opaklasma, yani katarakt (perde) ortaya cikabilir. Bilgisayar ile calisanlarda bu tur bir tehlikeden soz etmek mumkun degildir. Bilgisayar elektronik sistemlerinde olusan yuksek frekansli osilasyonlari olusturan elektrik akim siddetleri, mili ( 10-3 Amp.), hatta mikro amper (10-6 Amp.) duzeylerinde oldugundan ve GHz olcegindeki frekanslar sadece merkezi islemcide, tamamen kapali bir alanda bulunmasi nedenleri ile, operator cevresinde hic bir zaman canli dokularin isinmasina neden olabilecek duzeyde mikrodalgalar bulunmamaktadir.


AKUSTIK GURULTULER

Akustik gurultu, bir baska deyimle insani rahatsiz eden, istenmeyen daha da kotusu zamanla isitme kayiplarina neden olabilen mekanik titresimler yani seslerdir. Gurultu, ilerleyen uygarlikla kosut olarak, kentlerde yasayan, endustriyel isyerlerinde calisanlar, diskotekleri dolduran gencler icin en onemli cevre sorunlarindan biridir. Onyillar oncesinde, bant, delikli kart ve buyuk printer ler ile calisan, gunumuzdekilere oranla cok hantal olan bilgisayarlar, gun boyunca calismalari suresince, operatorlerin isitme duyularina gercekten zarar verebilecek duzeylerde, 85-90 dB (desibel) ses basincinda ve 1000 Hz uzerindeki frekanslardan zengin akustik gurultuler olusturmakta idi. Gunumuzde kullanilmakta olan kisisel ve network bilgisayarlarda ise sadece printerler bir oranda akustik gurultu uretmektedirler. Igne vuruslu yazicilarin tek ya da grup halinde meydana getirdikleri akustik gurultu duzeyleri genellikle rahatsizlik verici olmakla birlikte calisma oratminda bulunanlarda isitme kaybina neden olabilecek, zaman agirlikli (TWA, surekli 8 saat/gun ve en cok 85 dB(A)) duzeylere erisememektedir. Tum mekanik titresimlerin olusturduklari ses spektrumunda, insan kulagi tarafindan algilanabilen (20-20000 Hz araligi) seslerin yaninda insanlarca isitilemeyen infra (< 20 Hz) ve ultra (> 20 KHz) sesler de bulunmaktadir. Ancak bilgisayarlarda, bu seslerin akustik basinclari, isitilebilen seslerde oldugu gibi, isitme duyusu icin risk olusturabilecek duzeylerin cok altinda kalmaktadir.


EKRAN TITRESIMLERI

Belirli frekanslarda, ornegin saniyede 50 kez yanip sonme sonucu olusan ekran pirildamasinin, sara (epilepsi) hastaligina neden oldugu savinin bir yanilgi, bir benzetme sonucunda ortaya cikmis olmasi mumkundur. Zira, hangi frekansta olursa olsun ekran pirildamasinin bu hastaliga neden olmasi soz konusu olamaz, ancak dogustan ya da bir nedenle sonradan olma epileptik bazi kisilerde ekran pirildamasi/titresimi sara krizini baslatabilmektedir. Ayni sekilde Menier sendromu bulunanlarda da bas donmeleri ortaya cikabilmektedir.


KIMYASAL FAKTORLER

Insanlarin icinde bulunduklari, calistiklari ortam atmosferi ve cevrelerinin, gaz, buhar, duman ya da sivi halindeki kimyasallarla kirlenmesi sonucunda ortaya cikabilecek zehirlenmeler ve/veya saglik bozukluklarinin nedenleri olarak tanimlanmaktadir. Bilgisayarlarin uretiminde bazi parcalarin, ornegin elektrolitik ya da kagit kondansatorler ya da yuksek gerilim transformatorlerinde kullanilan yalitim kimyasallarinin (polichlorinated biphenils gibi) calisma ortamina yayilarak calisanlari etkilemekte oldugu soylenmektedir. Isletme sirasinda bu tur kacaklarin olmasi durumunda buyuk bir olasilikla bilgisayar da arizalanarak calismayacaktir. Endustriyel hijyen ve meslek hastaliklari ile ilgili dunya literaturunde bilgisayarlardan kaynaklanan kimyasal bulasma kokenli meslek hastaligi olaylarina hic rastlanilmamaktadir. Oysa, calisilan ortamda sigara iciliyor, hacim yeterince havalandirilmiyorsa operatorler ve orada bulunan herkes akciger kanseri ya da kalp hastaliklarina aday kisiler olacaktir.


GOZ VE DIGER ORGANIK PROBLEMLER

Ekran basinda calisanlarda onde gelen yakinma nedeni goz yorulmalari, bas agrisi ve kimilerine gore goz bozulmalaridir. Bu sikayet nedenlerinin basinda, kisinin farkinda olmadigi, gozleri ile ilgili kirma bozukluklari (miyopi, hipermetropi ve astigmatizm) gelmektedir. Bu nedenle, kisinin surekli bakmakta oldugu ekrandaki sekilleri net gorebilmek icin uyum yapmaya calisan goz kaslari, dogal olarak zorlanmakta ve kisa surede yorulmaktadir. Gozlerinde kirma, akomodasyon kusuru olmayan ya da uygun gozluk kullananlarda gorulen yorulma, sulanma, kanlanma ve kuruma gibi durumlar ekrana surekli bakmakta olan kisinin goz kirpma reflekslerinin azalmasi nedeni ile gozlerin gozyasi ile islanmasinin yeterli olmamasindan kaynaklanmaktadir. Monitor ekranindan, aydinlik pencereler, masa ve tavan lamba isiklari yansimalarinin gozun isiga uyum yetenegini azaltmakta, ekranin operatore gereginden uzak, yakin ya da goz duzeyinden cok yuksek veya alcak olmasi da goz kuresini yatay ve dusey eksenlerde gereksiz yorucu hareketler yapmaya zorlamaktadir. Gozlerde, gozluk takmayi gerektirecek kirma kusurlarinin (miyopi, hipermetropi, astigmatizm) olusmasina, kimilerinin sandigi gibi gozlerin zorlanmasi ve asiri yorulmasinin neden oldugu, tumu ile gercek disi bir sanidir. Gozlerden sonra, bilgisayar sisteminin yerlestirme biciminin, operator iskemlesinin yuksekliginin, ayarlanamayan sirt dayama yeri ve ayak dayanagi olmayan tezgah (masa) duzeninin, ergonomi standardlarina, kisinin yapi ve boyutlarina uygun olmamasi, sirt, bel, boyun ve bacak agrilarina neden olmaktadir. Bunun otesinde ozellikle 10 parmak klavye kullanan kisilerde, gerekli onlemler alinmamasi durumunda "Karpal tuneli" sendromu denilen, siddetli el ve bilek agrilari ile kendini gosteren bir meslek hastaligi ortaya cikabilmektedir.


INSANCIL VE SAGLIKLI BILGISAYAR CALISMA ORTAMI

Yukarida sozu edilen, goz problemleri, sirt, bel, boyun, bas, el ve bilek agrilari gibi, bilgisayar operatorlerinin sanal olmayan gercek saglik problemlerinin hemen tumu ergonomik olamayan isyeri tasarimi ve uygun olmayan insan-makine iliskilerinden kaynaklanmaktadir. Bu tur yakinma ve problemlerin ortadan kaldirilabilmesi icin asagida ozet olarak aciklanmis olan temel ergonomi kurallarina uygun bir calisma ortami duzenlenmesi ve dogru calisma yontemlerinin uygulanmasi gerekmektedir.


Goz Problemleri

- Calisma alaninda, bilgisayar monitorunun yerlestirilecegi nokta, pencerelerden ve aydinlatma gereclerinden gelen isiklarin ekrandan yansiyamayacagi bir yer ve konumda olmalidir.

- Tavan ya da duvarlara aydinlatma armaturleri konulmamali, oda, tavandan yansiyan diffuz ve cok parlak olmayan bir isikla aydinlatilmalidir.

- Pencerelere konulacak dikey/yatay jaluzi turundeki perdelerle gun isigi kontrol edilmelidir.

- Ekranin, operatorun gozlerinden uzakligi ortalama 45 cm., ekranin ust kenari gozler hizasinda ya da biraz altinda olmalidir.

- Calisma masalari yansitma yapmayacak bicmde mat ve koyu renkli olmalidir.

- Ekran geriye dogru 15� egimli olmalidir.

- Gozlerde ne kadar az olursa olsun, herhangi bir kirma kusuru varsa calismalar sirasinda hekimin onerecegi gozluk kullanilmakidir.

- Ekran basinda, bifokal (yakin-uzak cift dioptrili) gozluk kulanulmamalidir.

- Calisma sirasinda, arada bir bilincli olarak goz kapaklari kapatilip acilarak goz kurumasi onlenebilir.

- Kanlanmayi gidermek icin uygulanan goz damlalarinin asiri kullanimi uzun vadede gozler icin zararli olabilir, bu konuda uzman hekime basvurulmalidir.

- Ekran asiri kontrast, cok parlak ya da karanlik olmamalidir.

- Her bir saatlik calisma sonunda gozler, 10 dakika kadar uzaklara, ekrandan baska yerlere bakilarak ve kisa sureler kapatilarak dinlendirilmelidir.


Postur, Durus Bicimi

- Operator iskemlesi, yuksekligi degistirilebilen, sirt dayama yeri one-arkaya ve yukari-asagi ayarlanabilir turden olmalidir. Iskemlenin yuksekligi, operatorun bilekleri ile klavye arasinda 15� lik bir aci olusturabilecek duzeyde ve kollarin dirsekle ayrilan alt ve ust bolumleri arasindaki aci 90� olacak bicimde ayarlanmalidir.

- Calisma sirasinda one dogru egilmemeli, operator, bel ve sirtina gore ayarlanmis iskemle arkaligina surekli dayanir durumda dik oturmalidir.

- Ayaklar, iskemlenin onune konulmus, yaklasik 20� egimli ve diz acisinin 90� olmasina yetecek yukseklik ve uzakliktaki bir blok uzerine konulmalidir.

- Karpal tuneli sendromundan korunmak icin klavyenin on tarafina, operatorun bileklerini dayayabilecegi, bu amac icin yapilmis yari yumusak destek konulmali ya da yine bu amacla uretilmis olan bilek koruyuculari kullanilmalidir.


NOTLAR

(1) 1960 li yillarda uretilen ilk renkli televizyon tuplerinde oldukca yuksek hizlandirma gerilimi uygulanmasi sonucunda ekran onunde x isinlari saptanmis ve bu tupler uretimden kaldirilmistir.

(2) Bilgisayar ekrani karsisinda calisan kadinlarda gorulen problemli gebelikler icin istatistiksel degerlendirmeler yapilirken kontrol grubu olarak genel toplumsal epidemiyoljik verilerin kullanilmasi yanilmalara neden olmaktadir. Ayni karsilastirma, kontrol grubu olarak, ofiste, masa basinda surekli oturur durumda mekanik ya da elektrikli yazi makinesi kullanan gebeler referans alinarak yapilacak olursa daha anlamli sonuclar elde edilebilecektir, Yapisal ya da sonradan kazanilmis organik nedenlerle problemli gebeliklere yatkin kadinlarda uygun tasarimlanmamis ergonomik olmayan iskemle, masa ve kullandiklari araclarin yerlestirme kosullarindan ve kisinin aliskanliklarindan kaynaklanan oturma ya da postur bozukluklari gibi nedenler sozu edilen olaylarda en onemli faktorler olarak gorulmektedir.

(3) Gunes isinlarinin dik olarak geldigi saatlerde korumasiz olarak uzun sureler guneste kalan ya da solaryumlarda abartilmis olculerde ultraviolet kuru yapanlarda deri kanserleri (melanoma) olusma riski, ozellikle ozon deliginin etkisi ile olaganustu bir artis gostermektedir. Bazi cevreler, bu kosullarin bilgisayar ekranlarindan da kaynaklandigi savi ile bu iste calisanlara gunes yagi benzeri titan ve demir oksitleri iceren koruyucu krem kullanilmasini onermektedirler.

(4) Dokum, ����llurji ve cam endustrilerindeki gibi, kizilkor, akkor halindeki kizgin ����l ve erimis cam ile calisanlarin gozlerinde, bu kizgin cisimlerden yayilan infrared isinlarin etkisi ile mesleksel kataraktlar olusmaktadir. Ayni tehlikelerin bilgisayar operatorleri icin de gecerli oldugu soylemlerinin hangi nedenlerle ortaya atildigi anlasilamamaktadir.