Domates

Yemek, salata ve sandviclerimizin yararli ve lezzet verici ogesi Domates'i veren bitkisi, Patlicangiller'dendir. Anayurdu Amerika kitasi ve ozellikle Guney Amerika'daki (And daglarinda) Peru olan domates, bir-yillik otsu bitkidir. Tum dunyada ve ulkemizde cok yaygin bicimde yetistirilmektedir.

50-200 cm. boylanabilen, pek cok cesidi bulunan domates bitkisinin, genellikle desteklenmeden buyuyemeyen dik, etli, uzeri purtuklu ve cok dalli, kalinca bir govdesi vardir. Bu govde, bitki gencken yumusak ve uzeri tuylerle kapli olur. Gelismesi ilerleyen bitkide govde koselesir, sertlesir ve odunsulasir.

Bitkinin govde, dal, yaprak ve cicek saplarinin uzerinde, bastirilip ezildiginde kendine ozgu degisik bir koku salgilayan bezeleri vardir. Domates bitkisinin bilesik yapraklari, bitki cesitlerine gore bicim, buyukluk, dilim ve dislilik bakimindan farkliliklar gosterir. Yapraklarin uzeri degisik tonlarda yesil, alti mavimsi kul rengindedir.

Bitkinin erselik ozellikler tasiyan sari renkli kucuk cicekleri kendi kendisini dolledigi gibi, bitki, balansi ve diger bocekler tarafindan yabanci domates cicekleriyle de dollenir. Bu ciceklerde olgunlasan domates meyvesi de cesitlere gore bicim, renk, irilik, kabuk kalinligi, etinin ozellikleri, etinin duz ya da dilimli olusu, cekirdek evlerinin yapisi ve cekirdek sayisi bakimindan farklilik gosterir.

Genelde kirmizi diye bilinen domates bitkisinin sari ve beyaz meyveli cesitleri de vardir. Bu meyveler bahcelerde uretildigi gibi, gunumuzde gelisen seracilik sayesinde butun yila yayilarak seralarda da yetistirilir. Taze olarak bol bol yenilip salata ve yemeklere katilan domates, salcasi yapilarak da yemeklerde kullanilir.

Meyve suyu gibi icilen suyu cikarilir. Yesil domatesin tursusu ve bazi yorelerimizde receli yapilir. Domates, her haliyle cok sevilen ve bol bol tuketilen sebzelerin basinda gelmektedir.

BESIN DEGERLERI

100 gr. taze ve olgun domatesin icerdigi ortalama besin degerleri soyledir: 17-22 kalori; 1,1 gr. protein; 4,7 gr. karbonhidrat; 0 kolesterol; 0,2 gr. yag; 0,5-1 gr. lif; 27 mgr. fosfor; 13 mgr. kalsiyum; 0,5 gr. demir; 3 mgr. sodyum; 244-250 mgr. potasyum: 900 IU A vitamini; 0.06 mgr. B1 vitamini; 0,04 mgr. B2 vitamini; 0,7 mgr. B3 vitamini; 0,1 mgr. B6 vitamini; 6.4 mcgr. folik asit: 17-23 mgr. C vitamini ve 1.2 mgr. E vitamini.

SAGLIGIMIZA YARARLARI

Yukarida gorulen ve bazilari gercekten onemli olan besin degerlerinin yani sira;

o Domates, zengin oranlardaki A, C ve E vitamin gibi antioksidan icerigiyle, kansere yakalanma rizikosunu azaltir: Bu baglamda, basta meme ve prostat kanserlerini sayabiliriz.

o Ayni nedenle domates, kalp hastaliklarina yakalanma, felc gecirme ve katarakt illetine tutulma tehlikesini de azaltmaktadir.

o Icerdigi flavon bilesikleri ve lisopen adli maddeyle sagligimizi koruyucu bazi etkiler yapar: Yapilan bazi arastirmalar, domatesin akut apandisiti onledigini ortaya koymustur.

Sagligimiza pek yararli bu etkilerinden yararlanilmak uzere domates, gunluk diyetimize katilmasi ve bol bol tuketilmesi uzmanlarca ogutlenmektedir.

BITKISININ URETILMESI

Domates bitkisi, tohumlariyla (cekirdekleriyle) cogaltilir. Uretim iki asamada gerceklestirilir: Birinci asamada tohumlar sicak yastiklara 25-30 derece sicaklikta ekilir. Cimlenme icin en uygun sicaklik derecesi 29'dur. ikinci asamada, sicak yastiklarda yetistirilen fideler ozenle yerlerinden sokulur ve bahcemizde hazirlanan yerlerine sasirtilir. Bizim icin dogru olan, ilkbaharda profesyonel ureticiler tarafindan hazirlanan saglikli fideleri alip bahcemizde, siralar uzerinde 60 cm. araliklarla dikmek ve gerekli bakimlarini yapmak olacaktir.

BITKISININ YETISTIRILMESI

Iklim istegi: Domates, ilik ve sicak iklimlerin bitkisidir. Soguklardan cok korkar. Yetistirildigi donemde sicaklik -2, -3 derecelere dustugunde bitki donar ve olur. Fidelerinin ekim doneminde don tehlikesi ortadan kalkmis olmali ve yorede 5-6 ay sureyle bitkiye uygun iklim hukum surmelidir. Dort aydan kisa sureli uygun iklim yasanmasi halinde, bitkiden beklenen sonuc alinamaz.

Domates bitkisinin iyi gelismesi icin 18-19 derece sicaklik idealdir. Sicaklik 15 derecenin altina indiginde, bitkide gelisme yavaslar. Domates bitkisi asiri nemli havalari sevmez, nemli havada yaprak curumeleri baslar. Cok kuru havalarda da bitki ciceklerini doker.

Toprak istegi: Domates bitkisi, toprak tipi bakimindan pek secici degildir. Hemen her tipteki toprakta yetistirilebilirse de en iyi sonuc tinli topraklarda alinir. Cunku bitki derin, gecirgen ve su tutma yetenegi yerinde olan topraklari yegler. Bitki, toprakta asiri olmamak kosuluyla asiditeye karsi dayaniklidir.

Toprak pH'i 5 olan yerlerde iyi sonuc alinir. Ancak pH 5'in altina duserse, toprakta kirecleme yapilmalidir. Domates bitkisi, gene asiri olmamak kosuluyla tuzlu topraklarda dahi yetistirilebilir.

Toprak isleme: Fideler asil yerlerine dikilip gelismeye baslayinca, iki hafta sonra birinci capalama isi yapilir. Bundan 2-3 hafta sonra da ikinci capalama gerceklestirilir. Daha sonra domates bitkisinin sira aralarinda, gelisen dallarini izin verdigi olcude 2-3 kez daha capa isi yapilarak yabani otlarla mucadele, topragi kabartma ve topragin kaymak tabakasini kirma isleri gerceklestirilir.

Sulama: Bitki gelisirken asiri sulanirsa boya kacar ve urun vermesi gecikir. Bu nedenle cicek acip ilk meyveleri gorulene kadar bitkinin sulanmasindan kacinilir. Bunun yerine capalama yapilir. Ancak bu donemde havalar cok kurak ve sicak gidiyorsa o zaman asiriya kacmadan bitkiye bir-iki kez su verilir.

Bitkide ilk meyveler gorulunce sulama isi onem kazanir. Bu kez belirli araliklarla yeterince su verilerek bitkinin gelismesine ve meyvelerinin irilesmesine katkida bulunulur. Domates bitkisi olgunluk donemine girince, her urun toplanisindan sonra kesenkes sulanmalidir.

Gubreleme: Domates bitkisi, uzun gecen bir gelisme donemini yasamasi ve bol urun vermesi nedenleriyle organik madde yonunden zengin bitek bir toprakta yetistirilmeyi ister. Yapilacak toprak analizi sonuclarina gore, bitkinin topragi hazirlanirken ve gelisme donemlerinde verilecek iyi yanmis ciftlik gubresi ile azot, fosfat ve potas iceren fenni kompoze gubrelerden ne miktarlarda atilacagi saptanir. Ayrica, urun verme doneminin sonlarina dogru sulama suyuna katilarak verilen serbet de domates bitkisine buyuk yararlar saglamaktadir.

Herekleme: Domates bitkisi, 30-35 cm. boya erismesinden baslanarak, herek denilen agac dallari, kargi kamisi ya da demir direklerle askiya alinarak desteklenir. Bu yapilmazsa, ozellikle agirlasan meyvelerini tasimayan bitkinin formu bozulur; bitki yere yigilir, gelismesi ve urun verimi durur.

Budama: Domateste bitki govdesi ile ana yapraklarin birlestigi koltuk denilen kisimlarda olusan surgunler alinirsa, yeni dallarin meydana gelmesiyle bitkinin orta bolumunun sikilasmasi ve urun veriminin dusmesi onlenir. Boylece bitki daha erken olgunlasir ve verimi artar. Ancak koltuktaki surgunleri kesip almanin, bitkide gunes yanikligi olusturmasi vb. sakincalari da vardir.

Yarar ve sakincalari dusunulup dengelenerek bu tur budamanin yapilip yapilmayacagina karar verilir. Ayrica domates bitkisinin olusturdugu 6 ila 12'nci salkimlardan sonra tepesinden uc alma denilen bir budama islemi daha uygulanabilir. Boylece bitki, yeni dallarina harcayacagi gucunu meyvelerine ve var olan gelisimine yogunlastirmis olur.

Hasat (Derim): Domates bitkisinin hasadi, meyvelerinin tuketilecegi yere gore tam olum doneminde ya da biraz erken zamanda yapilir. Yurdumuzda yorelere gore ilkbahar mevsiminde dikilen domates fidelerinden urun hasadina, mayis-temmuz arasindaki donemde baslanmaktadir.

Domateslerin hasadinda meyveler dikkatsizce bitkiden cekilerek koparilmamalidir. Cunku bu sekilde koparilan sapta meyvenin etli bolumunden bir parca kalir ve olusan cukur domatesin degerini dusurur. Domates meyvesi, avcun icine alinip hafifce bukulerek sapli ya da sapsiz olarak orselenmeden koparilmalidir.

Hastalik ve zararlilariyla mucadele: Domates bitkisine dadanacak zararli ve hastaliklarla, uzmanlara danisilarak ve uygun tarim koruma ilaclari kullanilarak zamaninda, eksiksiz ve aksatilmadan mucadele surdurulmelidir.