Yakin arkadas ya da akrabanin olumu yasamdaki “en zor ve stres dolu” olaylardan biridir. Ana baba kaybi nedeniyle yas yasayan bir cocuk oldugunda, bu deneyim daha da guclesebilir. Cocuk anne ve babasina sadece duygusal olarak degil, maddi olarak ta bagimlidir. Bu nedenle ana babasinin kaybinda yasanan duygusal ve maddi guclukler cocugun gelisimini etkiler.
Farkli gelisimsel donemdeki cocuklarin olumun anlamina iliskin kavramsal anlayislari farklidir.Yasin gorunumu ve sonuclari, cocugun olum aninda olumle ilgili kavramlarin gelisimine baglidir.
Bebekler ve okula gitme yasi gelmis cocuklar arasinda olum kavramini anlamalari bakimindan buyuk farkliliklar vardir. Cocugun olum olayini anlamasi icin oncelikle biri oldugunde neler oldugunu belirtmekte kullanilan kavramlari anlamalari gerekmektedir.
2-2.5 yasindaki cocuklarin olumle ilgili fikirleri cok belirsizdir. Buna karsilik iki yasindan kucuk bebekler ise olumle ilgili herhangi bir kavrami anlayamazlar. Cok kucuk cocuklar icin olum gundelik hayatta var olan birinin artik orada olmamasi kadar basit bir anlama gelmektedir.
6-10 yas arasindaki donemde yer alan cocuklar zamanla olumun geri donulmez olusu ve tum yasam islevlerinin durdugunu anlamaya baslarlar. Cocuklarin “olunce olunur” ifadesi buna ornek olarak gosterilebilir. Yedi yas civarinda olumun engellenemez ve evrensel bir olgu oldugu artik kavranmaya baslanir. Ancak bunun kendileri icin de gecerli olabilecegini dusunmeye karsi hala direnc gosterirler.
Olumun nedenlerine iliskin dusunceleri somut duzeydedir. Olumun hem kazalar ve siddet gibi dissal nedenlerden kaynaklandigini hem de hastalik yada yaslilik gibi icsel sureclerin bir sonucu oldugunu anlayabilirler. Sihirli ogeler hala dusuncenin parcasi olmaya devam eder. Olulerin yasayanlari gordugunu ya da isittigini var sayarlar ve bunun bir sonucu olarak oleni memnun etmek icin cabalarlar. 10 yasindan sonra cocugun olum kavrami giderek daha somut hala gelir ve bir kayip olgusunun uzun vadedeki sonuclarini daha iyi gorebilirler.
Cocuk olum olayi ile karsilasmadan gelisim duzeyine uygun olarak olum kavramlarinin gelismesi ve normal yasam dongusunun bir parcasi olarak algilanmasina calisilmalidir. Gunumuzde cocuklarin TV dizilerinde ve cizgi filmlerde gordukleriyle olumu gecici bir durum olarak algilamakta olduklari gorulmektedir. Olumlerin daha cok hastanelerde olmaya baslamasiyla da olumu normal yasamin bir parcasi olarak algilamakta guclukleri oldugu dusunulmektedir.
Olume, travmanin neden olabilecegini cagristiran filmler ve haber programlarinin yani sira yayinlarda olum sonrasi, ailelerin hatta cocuklarin uzuntu ve isyan dolu yasantilarinin ve ayrintili bir sekilde gomulme torenlerinin, cenazelerin gosterilmesi cocuklarin zihinlerinde karmasaya yol acmakta ve olum ile ilgili endiseleri artmaktadir. Yurt disinda uc yasindan kucuk cocuklar icin bile yazilmis olum kavraminin saglikli gelismesini amaclayan kitaplar vardir. Evcil bir hayvanin olumu, olum kavramini cocuga aciklamak icin iyi bir firsat olabilir.
Cocugun yasadigi duygular saygiyla karsilanmali, tum aile uzuntusunu dile getirerek bir toren icerisinde hayvan evden uzaklastirilmalidir. Hemen yeni bir hayvan alinmayarak cocugun kavramlari gelistirmesine olanak saglanmali ve ani anlamina gelecek rituel bir davranisa izin verilmeli, hatta tesvik edilmelidir.
0-3 yaslari arasindaki cocuklar da yas gecici bile olsa yakin izleme ve kapsamli bir degerlendirme gerekir. Cocukla olum hakkinda genelde yasayan ebeveyn konusur. Bu olmadigi zaman ise cocuk aci haberi siginacagi ve dayanacagi bir kimseden duymalidir. Beklenmedik olumlerde cocuga alistirarak haber verilmesi dusunulebilir. Cocuga soru sorabilecegi, duygularini ve dusuncelerini paylasabilecegi sicak bir konusma ortaminin yaratilmasi cok onemlidir ve aciklamayi yapan eriskininde kendi uzuntusunu belirtmesi uygun olur.
Ilk zamanlarda yadsimayi cok sik kullanan cocuk uzgun gorulmedigi icin suclanmamali ya da eglendirilmeye calisilmamalidir. Okul icinde bir olum oldugunda ise anons yerine sinif ortaminda bir ogretmen tarafindan yapilan aciklamalarin daha az zedeleyici oldugunu bildiren calismalar vardir.
Ozellikle kucuk cocuklarla konusurken olumu uykuya benzetmemek cok onemlidir. Cunku cocuk uyursa kendisinin de oleceginden endiselenmeye baslar. Dolayli yoldan olumu anlatmaya calismak cocugun kafasini daha cok karistirabilir ve ebeveyne olan guvenini zedeleyebilir. Ornegin olumu uzun bir yolculuga benzetmek yada hastaydi, yasliydi gibi aciklamalarda da bulunmak cocugun yolculuklardan, hastaliktan ve doktor randevularindan korkmasina yol acabilir. “Cok iyi oldugu icin tanri yanina aldi” gibi bir aciklama karsisinda, cocuk olmemek icin kotu olmayi tercih edebilir.
6 yasindan once yapilan dini aciklamalari, cocuk genellikle yorumlamakta gucluk ceker ve daha da korkabilir. Dini kavramlar, cocugun gunluk yasantisinin bir parcasi ise, bunlari uygun bir sekilde kullanmakta mumkundur. Boyle bir yol secilmisse “Tanri kardesine bakacak” gibi bir aciklama “Tanri kardesini oyle sevdi ki onu yanina aldi” gibi bir aciklamadan daha uygun olacaktir.
Olumu, bedensel aktivitelerin son bulmasi seklinde anlatmak iyi bir aciklama sayilabilir. Olumu normal yasamin bir parcasi gibi gostermek onemlidir ve eger cocuk yasayan ebeveynin de olup olmeyecegini sorarsa, bunun cok uzun zaman sonra olacagi, uzun yillar cocugun yaninda olunacagi soylenebilir.
Olumun yasamin sonu oldugu ve olen birinin hicbir sekilde geri donmeyecegi cocuga uygun ve basit bir dille anlatilmalidir. Cocuga olen birinin butun vucut fonksiyonlarinin durdugunu, yani olen birinin nefes alamayacagi, yemek yiyemeyecegi, bir sey icemeyecegi, oyun oynayamayacagi, dusunup hissedemeyecegi, soylenebilir.
Cocuk ayni zamanda olumun gercek nedenini de ogrenmelidir. Haber cocuga acik olarak iletilmelidir. Ornegin “Kendini kotu bir habere hazirlamani istiyorum. Bir kaza oldu. Haber babanla ilgili. Calistigi yerde bir kaza olmus. Ciddi bir sekilde yaralanmis. Ogrendigimize gore hemen olmus” gibi. Cocuklarin habere ilk tepkileri cok farkli olabilir. Yuksek sesle inkar etme, acikca reddetme, aglama, umitsizlige kapilma gibi cesitli tepkiler olabilir. Ortam, cocukla birlikte rahatsiz edilmeden bir sure daha oturabilmeye uygun olmalidir.
Cocuk cok fazla agladiginda buna izin verilmeli, hic kimse cocugun kendisini toparlamasini ve susmasini soylememelidir. Cocuk tepkisini yasarken onu yatistiracak sekilde sarilmakta iyi olacaktir.
Ayrica cocuklar, olume kendilerinin neden olduklarini da dusunebilirler. Ayni seyin kendilerine ve yasayan ebeveynlerine de olacagindan endiselenirler ve “bana kim bakacak” kaygisi yasayabilirler. Duygularini sozellestirebilmeleri icin cesaretlendirme ve ona yardimci olacak birilerinin olacagi guvencesi, bu kaygilarla bas etme de onlara yardimci olur.
Olum sonrasi yasayan ebeveyn genelde anne olmaktadir. Bir ebeveyni kaybeden cocuk birden fazla ebeveynini kaybetmis gibidir. Cunku yasayan ebeveyn kendi matemine dusmustur ve bu nedenle cocugun gereksinimlerini karsilayacak durumda degildir. Ebeveyn sorumluluklarina donebilecek hale gelene dek, cocuga duygusal ve fiziksel bakim verebilecek bir eriskin belirlenmelidir. Cocugun onceden tanidigi bir ebeveyn olmasi tercih edilirken, baska bir sehre gonderilmesi onerilmez.
Cocuk ebeveyni ya da kardesinin olumcul hastaligi neden ile uzuntu yasayabilir. Cocuga bu konuda konusmasinin yasak oldugu genelde aile icinde hissettirilir. Cocuk siklikla kendini suclar ve “eger kendisi daha iyi olabilseydi hasta olmayacaklardi” diye dusunur. Cocuga bilgi verildikce ve cocuk ebeveynin ya da kardesinin sagaltimina yardimci oldukca endisesi buyuk olcude azalacaktir ve yas sureci daha saglikli gececektir. Sonuc olarak;
Acik ve durust iletisim
1-Yasa uygun aciklamalar yapin
2-Soyut aciklamalardan uzak durun
3-Olum bir seyahat yada uyku olarak aciklamayin
Bilissel beceri kazanmalari icin sure taniyin
1-Sorulara ve konusmaya izin verin
2-Kisa konusmalari kabul edin
3-Fotograf albumlerine bakin
4-Cocuklarin mezari ziyaret etmeleri saglayin
5-Cocuklarin oyunlarini kabul edin
Kaybi gercek hale getirin
1-Cocugun cenaze torenine katilmasina izin verin
2- Kendi duygularinizi saklamayin
3-Olen kisiyi hatirlatan seyleri ortada birakin
Duygusal basa cikmayi kolaylastirin
1-Gereksiz ayriliklari onleyin
2-Cocuklarla ana babalarina veya kendilerine bir sey olacagina iliskin kaygilari hakkinda konusun
3-Cocuklarla sucluluk duygulari hakkinda konusun
Psk. Nagihan DALKANAT
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder